Lenneke Berkhout, Hoveniers van Oranje. Functie, werk en positie 1621-1732 (Uitgeverij Verloren, 2020). ISBN: 9789087048358

De tuinen van de prinsen en prinsessen van Oranje waren toonaangevend in de zeventiende eeuw. Op basis van intensief onderzoek in archieven heeft Lenneke Berkhout een vijftigtal hoveniers en ander tuinpersoneel kunnen identificeren die deze indrukwekkende tuinen verzorgden. Ze beschrijft hun verantwoordelijkheden, hun (financiële) positie, hun relatie met de prins(es) van Oranje en de veranderingen die hierin de loop van de tijd optraden. De hoveniers hielden zich onder andere bezig met de teelt van groenten en fruit, de aanleg van parterres, de verzorging van uitheemse planten en de 'broeikunst'. Zij speelden ook een rol in de professionalisering van het hoveniersvak, de ontwikkeling van nieuwe technieken en de (internationale) uitwisseling van horticulturele kennis. Berkhout schetst een kleurrijk beeld van de dagelijkse gang van zaken in en om de tuinen, van een prinses die haar hoveniers zeer waardeerde tot een snoeischaar voor de Franse koning als vredesgeschenk.

Met haar boek ontving Lenneke Berkhout op 27 oktober 2020 de Ithakaprijs van de SKBL. 

Yme Kuiper en Sjoerd Cuperus, Dekema State Jelsum. Biografie van een landgoed (Uitgeverij Noordboek, 2020). ISBN 978-90-5615-601-5

De rijke geschiedenis van het slot Dekema State, dat in het oude Friese terpdorp Jelsum staat, gaat terug tot de late middeleeuwen. Geruime tijd bestaat er een band tussen de state en het Stadhouderlijk Hof in Leeuwarden. In het begin van de negentiende eeuw krijgt het huis de functie van buitenplaats. Vervolgens revitaliseren twee generaties van opvolgende landheren het complex weer tot landgoed. In deze ‘geschiedenis van de lange duur’ weerspiegelt zich de voor Friesland kenmerkende band tussen voornaam buitenleven en grootgrondbezit. Al meer dan honderd jaar ontneemt een hoge muur het zicht vanuit het dorp op tuin en huis. In dit boek kijken de auteurs op verschillende manieren achter die muur: ze brengen de geportretteerden tot leven, verhalen de band tussen state en dorp en belichten de waarde van dit bijzondere landgoed als Fries historisch erfgoed.

Greddy Huisman - Zie hier mijn karakter. Dagboek van Margaretha Isabella van Ittersum (1783-1809) (Philip Elchers, Groningen 2019). ISBN 978-90-5048-202-8

Uitvoerig vertelt Belle van Ittersum over de onrustige jaren van de Bataafse revolutie in Friesland zodat wij, door de ogen van een kind, kunnen kijken naar de ondergang van haar eens zo machtige prinsgezinde familie.

Haar verhaal vergroot ook ons algemeen inzicht in het leven van adellijke meisjes en jonge vrouwen in de jaren rond 1800. We leren over opgroeien, opvoeding, inwijding in het sociale leven van de hogere standen, hun standsbesef, huwelijksopvattingen, religieuze gevoelsleven en allerlei praktische kanten van het leven in stadshuizen en op buitenplaatsen.

Maar bovenal leren wij Belle kennen die al schrijvend een verbluffend eerlijk beeld geeft van haar karakter. Haar dagboek is vergelijkbaar met dat van een tijdgenoot, de jonge Otto van Eck (1780-1798) uit een patriottisch milieu, dat in 1998 is gepubliceerd. Belle’s Franstalige dagboek is in 1995 uitgegeven maar geniet nauwelijks bekendheid. Greddy Huisman: ‘Net als Otto verdient die lieve, lastige, slimme, melancholieke en bij tijden wanhopige Belle een belangstellend lezerspubliek.’

Joke Draaijer - Landgoed als leerschool. Biografie van Philip Dirk baron van Pallandt van Eerde (1889-1979) (Verloren, Hilversum 2019). ISBN 978-90-8704-800-6

Philip Dirk baron van Pallandt groeide op in Den Haag en op het familielandgoed Duinrell. Als jonge man genoot hij alle voorrechten van zijn stand. Na het stoppen van het huisonderwijs wist hij niet goed welke kant hij uit moest. Toen hij in 1913 onverwacht kasteel en landgoed Eerde bij Ommen erfde, kreeg zijn belangstelling voor de natuur een nieuwe dimensie. Ook op spiritueel vlak ontwikkelde hij zich. Hij kwam in contact met Krishnamurti en schonk zijn landgoed in 1924 aan een stichting die de ‘wereldbroederschap der mensheid’ wilde dienen. Zeven jaar later kreeg hij het terug. Na de Tweede Wereldoorlog, waarin hij enkele maanden gevangen zat in Buchenwald, zette hij zich vooral in als bestuurder van de scouting en natuurbeschermingsorganisaties. In deze mooie biografie, gebaseerd op diepgaand bronnenonderzoek en egodocumenten, gaat Joke Draaijer op zoek naar de wortels van het idealisme van Van Pallandt.

Conrad Gietman e.a. - Huis en Habitus. Over kastelen, buitenplaatsen en notabele levensvormen (Verloren, Hilversum 2017). ISBN 978-90-8704-666-8

Opstellen voor prof.dr. Yme Kuiper, aangboden bij zijn afscheid als bijzonder hoogleraar Historische Buitenplaatsen en Landgoederen aan de Rijksuniversiteit Groningen.

De vooroorlogse wereld van de buitenplaats, bevolkt door edelen, patriciërs en andere notabelen met hun dienaren, gouvernantes, pachters, paarden en jachthonden, bestaat niet meer. Zij leeft echter voort in de herinnering en de verbeelding én in studies die inzicht bieden in haar materiële vormen, mentaliteiten, machtsrelaties en ambiguïteiten. Huis en habitus benadert de Nederlandse buitenplaatscultuur van weleer vanuit een breed, cultuurhistorisch perspectief, waarbij ook de Europese vergelijking een plek heeft. Het resultaat is een boek vol nieuwe, verrassende benaderingen, onderzoeksthema’s en inzichten. Meer dan dertig specialisten geven een rijk beeld van het buitenleven van heren en dames, omringd door familieportretten, kunst en huispersoneel in livrei – en daarnaast van de vaak verwaarloosde schaduwzijden van dit schijnbaar arcadische bestaan: sociale ongelijkheid, financiële zorgen en de altijd op de loer liggende vernietiging van vaak eeuwenoud erfgoed.

Antheun Janse, Ridderschap in Holland. Portret van een adellijke elite in de late middeleeuwen (Verloren, Hilversum 2001). ISBN 90-6550-667-5, 514 pagina's.

Hoewel Holland al in de late Middeleeuwen meer en meer een land van burgers werd, speelde de ridderschap er nog een leidende rol. Hoge edelen als de heren van Arkel, Egmond, Brederode en Wassenaar oefenden veel macht uit als medespelers of juist tegenstrevers van de graaf en zijn plaatsvervangers. Modale en lagere edelen zoals Assendelft, Heemskerk, Matenesse en Raaphorst bekleedden invloedrijke posities aan het grafelijk hof en in de regio, als baljuws, ambachtsheren en kasteelbewoners. Achter de enkele nu nog te bezichtigen kasteelruïnes gaat een rijke wereld schuil die in Ridderschap in Holland voor het eerst als geheel en vanuit verschillende invalshoeken wordt beschreven. Op basis van biografische gegevens van een groot aantal edelen schetst Antheun Janse een boeiend groepsportret van de Hollandse ridderschap tussen circa 1275 en circa 1475. Gedurende deze periode veranderde de ridderschap ingrijpend. Ridderlijke verschijnselen raakten minder algemeen verbreid, de uitoefening van centrale en regionale bestuursambten werd minder vanzelfsprekend. De nadruk kwam sterker te liggen op het uitoefenen van heerlijke rechten en de afstamming van een illuster voorgeslacht. Wat niet veranderde, waren de relatieve geslotenheid van de ridderschap en haar maatschappelijke positie. Rond 1475 was de ridderschap als verschijnsel nog springlevend.

Yme Kuiper en Ben Olde Meierink (red.), Buitenplaatsen in de Gouden Eeuw. De rijkdom van het buitenleven in de Republiek. (Verloren 2015). ISBN 978-90-8704-538-8, 336 pagina's.

Johan Huizinga schreef eens dat het verlangen van stedelingen naar  ‘de behaaglijke rust van een blij buitenleven’ onze Gouden Eeuw kenmerkte.  Aan het einde van deze periode zag hij dat verlangen verwerkelijkt in de aanleg van talloze buitenplaatsen in met name het Hollandse landschap. Maar ook elders in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden groeide en bloeide de buitenplaatscultuur. Dit fraai geïllustreerde boek beschrijft  het ontstaan en de ontwikkeling van dit verschijnsel en de invloed die Holland had op de andere gewesten wat betreft bouwstijl en tuinaanleg. Buitenplaatsen in de Gouden Eeuw laat niet alleen zien dat er een grote verscheidenheid was in woon- en recreatiecultuur, maar ook hoe belangrijk in dit verband de bovengewestelijke contacten waren tussen bestuurlijke en economische elites van de Republiek.

Marc Lindeijer SJ, Tussen Kasteel en Kerk. De katholieke Gelderse adel 1765-1827  (Fagus, Aalten 2014). ISBN 978-94-91634-17-8, 278 pagina's.

In Tussen kasteel en kerk beschrijft Marc Lindeijer SJ met veel gevoel voor detail de levenssfeer van de katholieke Gelderse adel in de late achttiende en vroege negentiende eeuw. Hij voert de lezer mee naar de buitenplaatsen en kastelen van aanzienlijke families die vanwege hun geloof al verschillende generaties uitgesloten waren van politieke macht op het gewestelijke en landelijke toneel. In kringen van stand- en geloofsgenoten slaagden deze families er desondanks nog altijd in om een vooraanstaande rol voor zich op te eisen. Lindeijer laat zien hoe zij dat deden en besteedt vooral aandacht aan de wijze waarop zij zich manifesteerden als beschermheren van de katholieke geloofsgemeenschap. Hoofdpersonen in dit boek zijn de Van der Heydens en aanverwante families als Van Dorth, Hacfort, Van Hövell, Van Lamsweerde en Van Nispen. De Van der Heydens leefden in de zeventiende eeuw nog als stadsburgers in Doetinchem, maar wisten zich door een slimme huwelijkspolitiek en een strakke familiediscipline in enkele generaties op te werken tot het exclusieve wereldje van de katholieke landadel. Aan het begin van de negentiende eeuw behoorden zij tot de rijkste families van Gelderland. In meer dan één opzicht is Tussen kasteel en kerk een pioniersstudie. Het boek geeft niet alleen een heel eigen kijk op de Gelderse kerk- en religiegeschiedenis, maar vormt ook – en misschien wel vooral – een vernieuwende bijdrage aan de geschiedschrijving over de adel in Nederland. Lindeijer is een van de eerste historici die voor een ‘adellijk perspectief’ kiest en zich dus probeert in te leven in het gezichtspunt van de betrokkenen. Het resultaat is een uitstekend geschreven en bijzonder indringend verhaal, opgebouwd uit een mozaïek van goeddeels onbekende bronnen.

Coen O.A. Schimmelpenninck van der Oije, Frank Keverling Buisman, Marc V.T. Tenten, Fred J.W. van Kan en Ingrid D. Jacobs (eindred.), Adel en ridderschap in Gelderland, tien eeuwen geschiedenis  (Wbooks, Zwolle 2013). ISBN 978-90-663-0450-5, 360 pagina's.

Adel en ridderschap in Gelderland is de eerste integrale geschiedenis van de Gelderse adel en ridderschap. Op verzoek van de Ridderschap van Gelderland beschrijven 13 auteurs, onder redactie van Coen O.A. Schimmelpenninck van der Oije, Frank Keverling Buisman, Marc V.T. Tenten en Fred J.W. van Kan, tien eeuwen geschiedenis in een chronologisch-thematische opzet. Dit rijk geïllustreerde naslagwerk met veel niet eerder gepubliceerde afbeeldingen werd in samenwerking met het Gelders Archief gepubliceerd. Het is een onmisbaar boek voor iedereen die geïnteresseerd is in adelsgeschiedenis, genealogie en heraldiek.

Egbert J. Wolleswinkel, Nederlands Adelsrecht. Wettelijke adeldom als historisch gegroeid instituut  (Stichting de Nederlandse Leeuw, 's-Gravenhage 2012). ISBN 978-90-805689-6-9,  320 pagina's.

De laatste tijd staat de Nederlandse adel weer volop in de belangstelling. Niet alleen vanuit historisch-sociologische hoek, maar ook vanuit de groep zelf die zich in verenigingsverband door middel van interviews manifesteert. Wat tot op heden ontbrak was een juridische benadering, die in historisch verband aangeeft welke rechten en plichten de Nederlandse adel had en in mindere mate nog steeds heeft.

Redmer Alma, Conrad Gietman en Albert Mensema, red. Adel en Heraldiek in de Nederlanden, Identiteit en Representatie, (Uitgeverij Verloren, Hilversum 2012). ISBN 978-90-8704-324-7, 360 pagina's.

Adel en heraldiek zijn vanaf de verschijning van de eerste wapens nauw met elkaar verbonden. De heraldische vormentaal werd al snel geadopteerd door burgers en steden, maar in de beleving van velen hebben wapens nog altijd een adellijk karakter. Voor edelen was de heraldiek het middel bij uitstek om hun identiteit te uiten, op grafmonumenten, gevelstenen of zegels. In de vroege tijd is het een van de weinige bronnen die inzicht bieden in het adellijke zelfbeeld. Ter gelegenheid van de pensionering van archivaris en heraldicus jhr. Arnold Gevers wordt in deze bundel voor het eerst in Nederland aandacht besteed aan de vele facetten van de symbiose van adel en heraldiek van de Middeleeuwen tot de twintigste eeuw.

Jaap Moes, Onder Aristocraten. Over hegemonie, welstand en aanzien van adel, patriciaat en andere notabelen in Nederland, 1848-1914 (Verloren, Hilversum 2012). ISBN 978-90-8704-295-0, 358 pagina's.

Het Koninkrijk der Nederlanden gaat door voor een bij uitstek burgerlijke natie. Verrassend genoeg blijkt uit dit boek dat aristocratische families hier tussen 1848 en 1914 qua macht, welstand en aanzien waren oververtegenwoordigd in zowel de regering en het parlement als onder de hoogste belastingbetalers. Zelfs nadat de liberale grondwet van Thorbecke in 1848 hun standsprivileges volledig terzijde had geschoven, bleven zij aan de top van de samenleving staan. Jaap Moes beschrijft de politieke, economische en sociaal-culturele strategieën die adellijke en oude patricische families gebruikten om zich aan te passen aan zowel de ingrijpende veranderingen van de politieke cultuur en de agrarische economie als aan de toenemende verstedelijking. Zo hielden zij tot in de twintigste eeuw stand als een exclusieve sociale elite. De bijgevoegde cd-rom bevat de namen van de belangrijkste personen en families en de kerncijfers waarop deze studie is gebaseerd.

Arie van Steensel, Edelen in Zeeland. Macht, rijkdom en status in een laatmiddeleeuwse samenleving (Verloren, Hilversum 2010). ISBN 978-90-8704-185-4, 492 pagina's.

Edelen in Zeeland beschrijft de geschiedenis van een adellijke populatie in een periode gekenmerkt door staatsvorming, verstedelijking en commercialisering. De ontwikkeling van de macht, rijkdom en status van de adel als groep en van de reproductiestrategieën van de individuele edelen in het graafschap Zeeland tussen 1400 en 1550 maakt duidelijk, dat het beeld van een adel in verval in de laatmiddeleeuwse Nederlanden niet langer houdbaar is. De politieke geschiedenis en sociale instituties van Zeeland druk­ten een belangrijk stempel op de samenstelling en het karakter van de adel. De diversiteit in politieke en economische profielen tussen de edelen was groot, maar zij maakten deel uit van gemeenschappelijke sociale netwerken. De interactie tussen edelen, vorstelijke ambtenaren en leden van de stedelijke elites nam in de Bourgondisch-Habsburgse periode toe. Geleidelijk kwamen de adellijke identiteit en levensstijl meer in het teken te staan van staatsdienst dan van ridderschap.

Conrad Gietman, Republiek van adel. Eer in de Oostnederlandse adelscultuur (1555-1702) (Van Gruting, Westervoort 2010). ISBN 978-90-7587-950-6, 343 pagina's.

Republiek van adel gaat over adellijke mythes, obsessies met afkomst, hoofse liefde, vrouwelijke lijdzaamheid en rebellie, schakingen, jachtruzies, gekwetste eer, wraak en de dood. Het is een studie over normen, waarden en ambities van Oost-Nederlandse edelen in de tweede helft van de zestiende en de zeventiende eeuw. De Republiek der Verenigde Nederlanden is in ons nationaal bewustzijn verankerd als een samenleving van kooplie¬den en regenten. Deze voorstelling berust op het 'Hollandse wonder' van de Gouden Eeuw. Maar waar Holland zich in de zeventiende eeuw kenmerkte door de macht van burgerlijke regenten en een bloeiende stedelijke cultuur, was in de oostelijke gewesten sprake van een traditionele standensamenleving waarin de adel onmiskenbaar de toon aangaf. Macht en aanzien lagen hier in handen van families als Bentinck, Van der Capellen, Van Haersolte en Ripperda. Zij leefden in de overtuiging dat zij op grond van hun adellijke afkomst waren geroepen om te heersen over land en mensen. Eer vormde het belangrijkste ordeningsprincipe in het bestaan van Oost-Nederlandse edelen. Door dit eerbegrip te ontrafelen en als sleutel te hanteren tot hun leef- en gedachtewereld ontstaat een nieuw, verrassend beeld van een merkwaardige, fascinerende beschaving in het oosten van de Republiek.

 

A.J. Gevers en A.J. Mensema, Van Ittersum. Kroniek van een Overijssels adellijk geslacht (Uitgeverij Waanders, Zwolle 2009). ISBN 978-90-400-7684-8, 240 pagina's.

De familie Van Ittersum vormt een adellijk geslacht met een rijke geschiedenis. Een historie die nauw verbonden is met die van Overijssel en van Zwolle, waarin het geslacht al in de veertiende eeuw zijn oorsprong vond. Leden van de familie hebben vele jaren deel uitgemaakt van de Staten van Overijssel. Het bezit van een havezate was voor dit laatste een vereiste; de Oosterhof bij Rijssen is bijna drie eeuwen in het bezit geweest van de familie. In de negentiende en twintigste eeuw hebben diverse Van Ittersums een vooraanstaande rol in de samenleving gespeeld. Het laatste hoofdstuk is gewijd aan t Rozendael, het huidige middelpunt van de familie. In deze schitterend geïllustreerde kroniek wordt de geschiedenis van dit adellijk geslacht uit de doeken gedaan, niet door een dorre opsomming van feiten, maar door leden van die familie te plaatsen tegen het decor van regionale, nationale en internationale gebeurtenissen.

Maarten van Driel, Meinhard Pohl en Bernd Walter, red., Adel verbindet - Adel verbindt. Elitenbildung und Standeskultur in Nordwestdeutschland und den Niederlanden vom 15. bis 20. Jahrhundert (Ferdinand Schöningh Verlag, Paderborn 2010). ISBN 978-3-506-76901-5, 295 pagina's.

Der Adel als europäisches »Phänomen von langer Dauer« fordert eine epochenübergreifende Betrachtung, den interregionalen und transnationalen Vergleich.
In der Frühen Neuzeit hatten Grenzen für den Adel im deutsch-niederländischen Grenzraum nur eine relative Bedeutung. Der Band erschließt mit der Analyse der grenzüberschreitenden Verknüpfungen im politischen, konfessionellen, wirtschaftlichen und kulturellen Bereich eine neue Dimension der Adelsforschung.

A.J. Gevers e.a., Mensen van Adel, Beelden, manifestaties, representaties (Uitgeverij Verloren, Hilversum 2007). ISBN 978-90-870-4021-5, 230 pagina's.

Adellijke families hebben in de loop der eeuwen een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse geschiedenis. In archieven zijn allerlei sporen terug te vinden van deze families. Onderzoek van hun nalatenschap werpt licht op hun positie in de contemporaine maatschappij. De bundel Mensen van adel is een verzameling opstellen rond het thema 'adellijke representatie'. Bij het construeren van een positief adellijk imago speelden namen, wapens en huizen een grote rol. De dertien historici die aan deze bundel hebben bijgedragen, laten zien op welke manieren verschillende (met name Overijsselse) families zichzelf presenteerden.

Rob van der Laarse en Yme Kuiper, red. Beelden van de Buitenplaats. Elitevorming en buitenleven in de negentiende eeuw (Uitgeverij Verloren, Hilversum 2004). ISBN 90-6550-856-2, 256 pagina's.

Wat wij weten over de negentiende-eeuwse aristocratische levensvormen was tot voor kort vooral gebaseerd op dagboeken en literaire werken. Recent wetenschappelijk onderzoek van historische landgoederen en buitenplaatsen heeft het echter mogelijk gemaakt om vanuit een breed scala aan invalshoeken de ontwikkeling en betekenis van de notabele levensstijl binnen de toenmalige elitecultuur te schetsen. De buitenplaats speelde namelijk een zeer belangrijke rol in het familieleven van de elite en bij de constructie van een familie-identiteit. Door het karakter, de betekenis en de vorm van het negentiende-eeuwse buitenleven centraal te stellen, biedt Beelden van de buitenplaats een nieuwe kijk op het typisch negentiende-eeuwse vraagstuk van het spanningsveld tussen burgerlijke cultuur en aristocratische levensstijl.

A.J. Gevers, A.J. Mensema en Js. Mooijweer, De havezaten in het Land van Vollenhove en hun bewoners (Canaletto, Alphen aan den Rijn 2004). ISBN 90-6469-800-7, 248 pagina's.

In de reeks Adelsgeschiedenis zijn de volgende uitgaven verschenen. Klik de titel aan waarin u geïnteresseerd bent. Op de achterliggende pagina vindt u meer informatie over het boek, een korte inhoud en andere relevante informatie, zoals het ISBN nummer en de uitgever.